Soma faciası sonrasında yer altı maden işlerinde çalışanların çalışma koşulları ve mesleki riskleri uzun süreler gündemin ana maddesi olmuş ve bu acı olay sonrasında hazırlanan Torba Yasa olarak bilinen 6552 sayılı Kanun ile yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma şartlarında ve emeklilik haklarında bazı iyileştirmeler yapılmış ve getirilen ücrette alt sınır uygulamasıyla ücretleri arttırılmıştır. Son günlerde Zonguldak’ın kilimli ilçesinde maden ocağında meydana gelen patlamada mahsur kalan 3 maden işçisinin cansız bedenine ulaşılması maden işlerinde çalışanların hakları ile ilgili olarak bu yazıyı yazma zaruretini doğurmuştur. Bu nedenle yazımızda, maden işlerinde çalışan işçilerin hakları anlatılmaktadır.
Maden ve Yeraltı İşlerinde Çalışan İşçilerin Hakları, çalışma koşulları ve mesleki riskleri nedeniyle bazı noktalarda diğer işçilerden farklılık göstermektedir. Gerek işlerinin zorluğu, gerekse çalışma alanlarının taşıdığı riskler nedeniyle bu işlerde çalışan işçilerin şartlarını kolaylaştırmak üzere farklı düzenlemeler getirilmiştir.
1) Çalışma Süreleri
İş Kanununda çalışma süresi 63.madde de; “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.” şeklinde düzenlenmiştir.
İş Kanunu, işverenlere haftalık çalışma süresini en fazla 45 saat olarak belirleme hakkı tanımıştır. Fakat bu her iş veya her işçi için geçerli değildir. Bazı işler için istisnalar uygulanmaktadır. Yeraltı ve maden işlerinde çalışan işçiler de bunlardan biridir. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok 7,5 saat, haftada ise en çok 37,5 saat olabilmektedir. Yeraltı işçileri bu süreleri aşan şekilde çalıştırmaları zorunlu ve olağanüstü şartların varlığıyla mümkündür. Bu şekilde bir durumun oluşmasıyla yeraltı veya maden işinde çalışan işçilerin, haftalık 37,5 saati aşan her bir saatlik çalışması için saat ücreti en az %100 zamlı ödenir.
2) İşe İade Uygulamasında Kıdem Süresi
İş Kanunu’na göre, otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olup, işveren tarafından iş sözleşmesi feshedilen işçi, fesih bildiriminde sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli bir sebep olmadığı iddiası ile fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde iş mahkemesine işe iade davası açabilmektedir.
6552 sayılı Kanun ile 4857 sayılı İş Kanunu’nun 18 nci maddesinde değişiklik yapılarak yeraltı çalışanlarına istisna getirilmiştir. Buna göre, en az altı ay çalışma yani kıdem şartı yeraltı işlerinde çalışan işçiler için uygulanmayacaktır. Yani, yeraltı işlerinde çalışan işçiler, bu işlerde bir gün bile çalışmışlar ise işe iade davası açabileceklerdir.
3) Ücrette Alt Sınır Uygulaması
3213 sayılı Maden Kanunu’na 6552 sayılı Kanun ile eklenen maddeyle; linyit ve taşkömürü çıkarılan işyerlerinde, yer altında çalışan işçilere ödenecek ücret miktarının asgari ücretin iki katından az olamayacağı hüküm altına alınmış ve böylece bu işlerde çalışanlara daha yüksek bir ücret seviyesi garanti edilmiştir.
4) Sigortalılık Süreci
Yeraltı işlerinde çalışan sigortalıların emeklilik için gerekli yaş ve prim günü koşulu diğer çalışanlara oranla farklılık arz etmektedir. Yaşlılık aylığı almaya hak kazanıp kazanmadığını belirlemek için yer altı işlerde çalışan işçinin ilk sigortalılık tarihine bakılmaktadır. Ekim 2008 öncesinde veya sonrasında ilk sigorta girişi olanlar için emekliliğe hak kazanma aşağıdaki gibi belirlenmiştir.
A-Ekim 2008 öncesi sigortalı sayılanlar
Ekim/2008 öncesi sigortalı sayılanlardan;
– En az 20 yıldan beri Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işyerlerinde sürekli çalışan ve bu işlerde en az 5000 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödeyen sigortalılara,
– En az 25 yıldan beri Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işyerlerinde yeraltı münavebeli işlerinde çalışan ve bu işlerde en az 4000 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödeyen sigortalılara,
herhangi bir yaş şartı aranmaksızın yaşlılık aylığı bağlanabilmektedir.
– 50 yaşını dolduran ve malullük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına tabi çalışmalarının en az 1800 gününü Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işlerinde geçirmiş olan sigortalılara da sigortalı olarak işe giriş tarihi 8/9/1999 dan önce olanlara 5000 gün veya 15 yıllık sigortalılık süresi ve en az 3600 gün, sigortalı olarak işe giriş tarihi 8/9/1999 dan sonra olanlara ise 7000 gün veya 25 yıllık sigortalılık süresi ve en az 4500 prim gün sayısı koşullarının yerine gelmesi halinde, yaşlılık aylığı bağlanacaktır.
Ekim 2008 tarihinden önce yeraltı maden işlerinde çalışmaya başlamış olan çalışanlara, bu işlerde geçirdikleri sürelerin toplamının 4’te1’i prim ödeme gün sayısı toplamına eklenecektir.
B-Ekim 2008 sonrası sigortalı sayılanlar
Ekim 2008 sonrası sigortalı sayılanlardan; Bakanlıkça tespit edilen maden işyerlerinin yeraltı işlerinde sürekli veya münavebeli olarak en az 20 yıldan beri çalışan sigortalılar için yaş şartı 50 olarak uygulanmakta; buna göre, sigortalıların en az 20 yıldan beri çalışması, 50 yaşını doldurması ve 7200 gün prim ödemesi durumunda bu kapsamdaki sigortalılara Kurum tarafından yaşlılık aylığı bağlanabilmektedir.
5) Fiili Hizmet Zammı
Fiili hizmet süresi zammı, ağır ve yıpratıcı işlerde (maden işlerinde yeraltı çalışması gibi) çalışan sigortalılara yönelik bir düzenlemedir. Bu işleri yapan işçilerin daha erken emekli olabilmeleri için işveren SGK payında ve işçinin prim gününde artış yapılmaktadır. İşveren yeraltı maden işinde birebir çalıştırdığı işçisinin uzun vadeli sigorta kolu işveren payını %3 daha fazla olarak hesaplayıp ödemektedir. Normal işçisinin uzun vadeli sigorta primini %11 olarak öderken, yeraltı maden işinde çalışan işçisinin uzun vadeli sigorta kolları primini %14 oranında ödemektedir. İşveren uzun vadeli sigorta priminin % 3 daha fazla ödenmesi işçiye prim günü açısından fayda sağlamaktadır. İşçinin 360 prim günü çalışmasına fazladan 180 prim günü eklenmektedir. Böylece prim gün sayısı çalıştığı süreden daha fazla olacak, emeklilik için gerekli olan prim gün sayısına daha kısa zamanda ulaşabilecektir.